Ο Καρλ Μαρξ και η κρίση του καπιταλισμού

του Simon Clarke, Καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Warwick και συγγραφέα του Marx's theory of crisis, Macmillan, 1994
ελληνική μετάφραση: Γρηγόρης Ιωάννου

Ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει μια μεγάλη κρίση με επίκεντρο τις ΗΠΑ, την καρδιά της παγκόσμιας οικονομίας. Μερικές από τις μεγαλύτερες τράπεζες που τροφοδότησαν το μακροχρόνιο οικονομικό “μπουμ”, έπρεπε τώρα να διασωθούν από την πτώχευση. Η πίστωση είναι ανεπαρκής, οι επενδύσεις μειώνονται, η παγκόσμια οικονομία προχωρά προς την ύφεση και υπάρχει ο κίνδυνος της οικονομικής κατάρρευσης που θα έχει επιπτώσεις ανά το παγκόσμιο.

Γιατί η απειλή της κρίσης πλανάται πάνω από τον καπιταλισμό; Οι οικονομολόγοι μάς λένε ότι είναι λόγω του άλογου δανεισμού των ασύδοτων χρηματο-οικονομικών οργανισμών, όμως ήταν αυτοί ακριβώς οι οργανισμοί που στήριξαν το προηγούμενο “μπουμ”. Πιο ριζοσπάστες οικονομολόγοι ζητούν αυστηρότερη ρύθμιση των χρηματο-οικονομικών οργανισμών για να διασφαλιστεί ότι τα λάθη δεν θα επαναληφθούν, αλλά αν ο τραπεζικός δανεισμός είχε περιοριστεί στο παρελθόν δεν θα είχαμε ποτέ την “νέα οικονομία” που υποτίθεται υποσχόταν το μόνιμο “μπουμ”. Οι οικονομολόγοι μάς λένε το ίδιο πράγμα μετά από κάθε κρίση τα τελευταία διακόσια χρόνια.

Αφού ο καπιταλισμός, παρά τα ευχολόγια των οικονομολόγων και τις μεταστροφές της οικονομικής πολιτικής, πλήττεται από τακτικές παγκόσμιες κρίσεις, μια επιστημονική προσέγγιση θα μπορούσε να εισηγηθεί ότι η κρίση είναι με κάποιο τρόπο έμφυτη στον καπιταλισμό. Αυτή η υπόθεση έχει διερευνηθεί συστηματικά μόνο από τους Μαρξ και Έγκελς και τους ακόλουθους τους.

Οι Μαρξ και Έγκελς τόνισαν τον κρισιακό χαρακτήρα του καπιταλισμού από τις πρώτες τους εργασίες, τονίζοντας την τάση υπερπαραγωγής που αποτελεί στοιχείο του ανεπτυγμένου καπιταλισμού και το υπόστρωμα των επαναλαμβανόμενων κρίσεων. Η υπερπαραγωγή αποτελεί την αιτία και τη συνέπεια, την ουσιαστική μορφή του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Ο σκοπός του κεφαλαίου δεν είναι, όπως εισηγούνται οι οικονομολόγοι, η ανταπόκριση στην καταναλωτική ζήτηση, αλλά η πραγματοποίηση κερδών, και ο τρόπος με τον οποίο οι καπιταλιστές πετυχαίνουν κέρδη είναι μέσα από τη μείωση των κόστων παραγωγής. Ένας καπιταλιστής που μπορεί να παράγει φτηνότερα από τους ανταγωνιστές του θα παράξει όσο περισσότερο μπορεί, έτσι ώστε να επωφεληθεί του πλεονεκτήματός του. Η αυξημένη παραγωγή οδηγεί στην πτώση των τιμών καθώς η προσφορά υπερβαίνει τη ζήτηση και οι πιο υποανάπτυχτοι καπιταλιστές αναγκάζονται να μειώσουν τα κόστη τους εκ νέου. Αν δεν έχουν τους πόρους να εισαγάγουν νέες μεθόδους παραγωγής, μειώνουν τα κόστη τους μέσα από τη μείωση μισθών, την εντατικοποίηση της εργασίας και την επιμήκυνση του ωραρίου. Τελικά η προσφορά επιστρέφει στα όρια της ζήτησης καθώς οι λιγότερο επικερδείς καπιταλιστές πτωχεύουν ή αποχωρούν από τη μάχη και οι εργάτες τους απολύονται.

Η τάση της υπερπαραγωγής δεν αποτελεί μοναδικό γεγονός, είναι η καθημερινή πραγματικότητα της καπιταλιστικής παραγωγής, αναγκάζοντας τους καπιταλιστές μπροστά στην απειλή της εξάλειψης να επεκτείνουν αδιάκοπα τις αγορές τους και να μειώνουν τα κόστη τους. Η θετική πλευρά αυτού του αντιφατικού χαρακτηριστικού του καπιταλισμού είναι ότι οι πιο ανεπτυγμένοι καπιταλιστές δημιουργούν συνέχεια καινούργια προϊόντα και αναπτύσσουν νέες μεθόδους παραγωγής. Όμως τα νέα προϊόντα δεν αναπτύσσονται προς εξυπηρέτηση ανθρωπίνων αναγκών, ούτε οι νέες μέθοδοι αναπτύσσονται για να μειώσουν το μόχθο της εργασίας. Η κεφαλαιακή συσσώρευση στιγματίζεται από την αδιάκοπη δημιουργία νέων αναγκών, από την αυξανόμενη πόλωση του πλούτου και της φτώχειας, τη συνύπαρξη της υπερ-εργασίας και της ανεργίας. Για τον Μαρξ ο καπιταλισμός μπορούσε να συμβάλει στην ανάπτυξη μεθόδων παραγωγής και νέων τρόπων ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών, αλλά αυτή η προοδευτική πλευρά του καπιταλισμού μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια νέου τύπου κοινωνία όπου η παραγωγή θα υποτασσόταν όχι στο κέρδος αλλά στην ανθρώπινη ανάγκη.

Ο Μαρξ και ο Έγκελς πίστευαν ότι αυτή η τάση της υπερπαραγωγής, πιέζοντας κάθε καπιταλιστή με την μορφή του ανταγωνισμού, ήταν ένα χαρακτηριστικό της καθημερινής πραγματικότητας της καπιταλιστικής παραγωγής, αλλά πίστευαν ότι αυτό ήταν που προκαλούσε περιοδικές και ολοένα εντονότερες, γενικές κρίσεις. Η κεφαλαιακή συσσώρευση δεν περιορίζεται στις δυνατότητες κερδοφορίας μέσα από την παραγωγική εργοδότηση μισθωτής εργασίας. Οι καπιταλιστές βρίσκονται σε συνεχή αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων επέκτασης του κεφαλαίου τους, δίνοντας πιστώσεις σε κυβερνήσεις, καταναλωτές και κάθε λογής σπεκουλαδόρους με την ελπίδα να εισπράξουν. Το σπεκουλάρισμα αυτοτροφοδοτείται καθώς προσφέρονται αυξημένες τιμές, υπόσχεται μεγαλύτερες εισπράξεις μέχρι το σημείο που αποτυγχάνει λόγω υπερεκτίμησης των δυνατοτήτων του, οι σπεκουλαδώροι τρέχουν να πραγματοποιήσουν τα κέρδη τους και οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων καταρρέουν αφήνοντας χρηματο-οικονομική καταστροφή στο πέρασμα τους καθώς το σπεκουλάρισμα εκτυλίσσεται. Έτσι η κρίση χτυπά πρώτα στα παγκόσμια χρηματο-οικονομικά κέντρα και μετά επεκτείνεται σε ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία καθώς οι πηγές πίστωσης εκλείπουν. Η κρίση του 2008 δεν είναι διαφορετική ούτε από την πρώτη κρίση του ανεπτυγμένου καπιταλισμού το 1825-26 ούτε από κάθε άλλη κρίση.

Οι Μαρξ και Έγκελς είδαν αυτές τις κρίσεις ως επαναλαμβανόμενη φάση του κυκλικού μοτίβου που αποτελεί την κανονική μορφή κεφαλαιακής συσσώρευσης. Ενάντια στην εικασία των οικονομολόγων ότι η διάδραση προσφοράς και ζήτησης εξασφαλίζει μια σταθερή τάση προς την ισορροπία καθώς οι καπιταλιστές προσαρμόζουν την παραγωγή στα όρια της αγοράς, οι Μαρξ και Έγκελς επέμειναν ότι είναι μόνο μέσα από περιοδικές κρίσεις που η ισορροπία βίαια, αλλά μόνο προσωρινά, αποκαθίσταται.

Οι περιοδικές κρίσεις υπερπαραγωγής υποδεικνύουν τα αντικειμενικά όρια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αλλά δεν μπορούν από μόνες τους να καταστρέψουν τον καπιταλισμό. Η καταστροφή των υφιστάμενων προϊόντων και παραγωγικών δυνάμεων που δημιουργήθηκαν προηγουμένως, η κατάκτηση των νέων αγορών και η υπερεκμετάλλευση των παλιών, αφαιρεί τα εμπόδια στην περαιτέρω ανάπτυξη των δυνάμεων παραγωγής, όμως μόνο για να ανοίξει το δρόμο για πιο εκτεταμένες και καταστροφικές κρίσεις. Ούτε αυτά τα όρια καθορίζουν την αναποδραστικότητα της διάλυσης του καπιταλισμού. Οι τάσεις για κρίση της κεφαλαιακής συσσώρευσης ορίζουν το “όπλο” με το οποίο η αστική τάξη θα “επιφέρει τον θάνατο της”, αλλά είναι το οργανωμένο προλεταριάτο που “κρατά αυτά τα όπλα” (Κομμουνιστικό Μανιφέστο).

Η εστίαση στο έργο του Μαρξ δεν αφορά την κρίση ως καταστροφικό γεγονός, αλλά τη μόνιμη αστάθεια της κοινωνικής ύπαρξης στον καπιταλισμό. Από αυτή την οπτική ο Μαρξ είναι ο πρώτος και ο πιο ριζοσπάστης θεωρητικός της “μετα-μοντέρνας” συνθήκης, μιας συνθήκης που η πρωτοτυπία της μόλις τώρα γίνεται αντιληπτή από την μητροπολιτική αστική διανόηση, αλλά που έχει ταλανίσει το προλεταριάτο από την απαρχή του καπιταλισμού. Όμως ο Μαρξ δεν μας δίνει μια φιλοσοφική πραγματεία για την μετανεωτερικότητα, αλλά ένα επιστημονικό απολογισμό των αντιφατικών βάσεων της μοντέρνας κοινωνίας.